لاکتوز، قند طبیعی شیر است؛ قندی که نه تنها در شیر بلکه در بسیاری از فرآورده های لبنی نیز یافت می شود. این قند ساده، از پیوند دو قند دیگر به نام های گلوکز و گالاکتوز ساخته شده است. لاکتوز برای نوزادان و کودکان اهمیت ویژه ای دارد، زیرا منبع اصلی انرژی و مواد مغذی آنها است. شیر مادر سرشار از لاکتوز است و نقش مهمی در رشد و تکامل نوزاد ایفا می کند.
همه افراد توانایی هضم لاکتوز را ندارند. عدم وجود یا کمبود آنزیم لاکتاز که مسئول تجزیه لاکتوز است، موجب عدم تحمل لاکتوز و در نهایت بروز علائمی مانند نفخ، گاز و اسهال می شود. برخی از افراد به اشتباه فکر می کنند حذف قند از رژیم غذایی موجب رفع این اختلال می شود در حالی که قند لاکتوز تنها در شیر و لبنیات وجود دارد و حذف قند های دیگر کمکی به رفع این مشکل نمی کند.
لاکتوز چیست؟
لاکتوز یک دی ساکارید (دوقندی) است که از پیوند دو مونو ساکارید (تک قندی) گلوکز و گالاکتوز تشکیل شده و با فرمول شیمیایی C₁₂H₂₂O₁₁ شناخته می شود. این قند عمدتاً در محصولات لبنی مانند شیر، پنیر، ماست و کره یافت می شود. و به همین دلیل به آن قند شیر نیز می گویند.
فواید لاکتوز و نقش آن در بدن
لاکتوز در بدن نقش های مهمی ایفا می کند که عمدتاً به تأمین انرژی مربوط می شود در ادامه به اهمیت لاکتوز در بدن می پردازیم:
- تامین انرژی: لاکتوز پس از هضم به دو قند ساده، گلوکز و گالاکتوز، تجزیه می شود. گلوکز یکی از منابع اصلی تامین انرژی سلول های مغز و عضلات است.
- کمک به جذب کلسیم و مواد معدنی دیگر: لاکتوز به جذب بهتر کلسیم، منیزیم و فسفر کمک می کند. این موضوع به ویژه برای تقویت استخوان ها و دندان ها بسیار مهم است.
- منبع پروتئین: محصولات حاوی لاکتوز دارای پروتئین فراوانی هستند و به احساس سیری کمک می کنند.
- اثرات پروبیوتیک: لاکتوز هضم نشده به عنوان یک ماده غذایی برای باکتری های مفید روده عمل می کند. این باکتری ها به حفظ سلامت دستگاه گوارش و تقویت سیستم ایمنی کمک می کنند.
- کمک به رشد کودکان: در شیر مادر یا شیر خشک لاکتوز فراوانی وجود دارد که برای رشد کودکان و نوزادان حیاتی است.
لاکتوز چه طور هضم می شود؟
هضم لاکتوز در روده کوچک با کمک آنزیمی به نام لاکتاز (Lactase) انجام می شود. این آنزیم لاکتوز را به دو قند ساده، گلوکز و گالاکتوز، تجزیه می کند تا برای تامین انرژی به جریان خون وارد شود. در صورت کمبود آنزیم لاکتاز، لاکتوز به درستی هضم نشده و می تواند باعث مشکلات گوارشی شود.
عوارض عدم تحمل لاکتوز و حساسیت به آن
عدم تحمل لاکتوز (لاکتوز اینتولرنس) زمانی رخ می‌دهد که بدن برای هضم لاکتوز قادر به تولید آنزیم لاکتاز به اندازه کافی نباشد. در نتیجه، لاکتوز هضم نشده در روده باقی می‌ماند و توسط باکتری‌های روده تخمیر می‌شود که می‌تواند علائم ناخوشایندی ایجاد کند. علائم شایع عدم تحمل لاکتوز عبارتند از:
- نفخ
- درد یا کرامپ شکم
- اسهال
- تهوع
- باد معده
- احساس سنگینی یا ناراحتی بعد از مصرف لبنیات
این علائم معمولاً ۳۰ دقیقه تا ۲ ساعت پس از مصرف محصولات حاوی لاکتوز ظاهر می‌شوند.
تست تشخیص تحمل لاکتوز چیست و چگونه انجام می شود؟
برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز، پزشک ممکن است آزمایش های مختلفی را تجویز کند. یکی از این آزمایش ها، آزمایش تنفس هیدروژن است. در این آزمایش، بیمار مقدار مشخصی لاکتوز مصرف می کند و سپس میزان هیدروژن موجود در نفس وی اندازه گیری می شود. افزایش میزان هیدروژن نشان دهنده عدم توانایی بدن در هضم لاکتوز است. آزمایش دیگری که ممکن است انجام شود، آزمایش مدفوع است. در این آزمایش، نمونه مدفوع بیمار برای بررسی وجود اسیدهای چرب با زنجیره کوتاه که در نتیجه عدم هضم لاکتوز تولید می شود، بررسی می گردد.
روش های مقابله با عدم تحمل لاکتوز
درمان اصلی عدم تحمل لاکتوز، حذف یا کاهش مصرف محصولات لبنی است. با این حال، افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز می توانند با انجام تغییراتی در رژیم غذایی خود، به راحتی به زندگی عادی خود ادامه دهند. برخی از این راهکارها عبارتند از:
- انتخاب محصولات لبنی کم لاکتوز یا بدون لاکتوز: برخی محصولات لبنی مانند ماست یونانی، پنیر سخت و شیر سویا حاوی مقادیر کمی لاکتوز هستند یا به طور کامل فاقد لاکتوز می باشند.
- استفاده از قرص های لاکتاز: این قرص ها حاوی آنزیم لاکتاز هستند و به هضم لاکتوز کمک می کند.
- مصرف محصولات لبنی به همراه غذا: مصرف محصولات لبنی همراه با غذا می تواند به کاهش علائم عدم تحمل لاکتوز کمک کند.
- تغذیه متنوع: با مصرف انواع مواد غذایی مانند میوه ها، سبزیجات، غلات، حبوبات و آجیل، می توان مواد مغذی مورد نیاز بدن را تامین کرد.
منابع حاوی لاکتوز چیست؟
لاکتوزی در شیر پستانداران یافت می شود، یک فنجان 250 میلی لیتری شیر، حاوی 12 گرم از این قند بوده. همچنین علاوه بر شیر مشتقات آن مانند پنیر، ماست، خامه،کره و… حاوی لاکتوز است. برخی از غذاهای فرآوری شده مانند نان ها، شیرینی ها، سس ها و پودینگ ها ممکن است حاوی شیر خشک یا لاکتوز به عنوان افزودنی باشد. افرادی که به لاکتوز حساسیت دارند باید برچسب محصولات را بررسی کنند و از مصرف غذاهایی که ممکن است حاوی لاکتوز پنهان باشند، پرهیز کنند.
سخن پایانی
لاکتوز، قند طبیعی شیر، نقش تغذیه ای مهمی خصوصا در دوران نوزادی دارد. با این حال، همه افراد توانایی هضم لاکتوز را ندارند. عدم وجود یا کمبود آنزیم لاکتاز که مسئول تجزیه لاکتوز است، موجب عدم تحمل لاکتوز و در نهایت بروز علائمی مانند نفخ، گاز، اسهال و درد شکمی منجر می شود. دلایل عدم تحمل لاکتوز متنوع بوده و از عوامل ژنتیکی تا بیماری های روده ای را شامل می شود.
تشخیص دقیق عدم تحمل لاکتوز با آزمایش های ساده ای مانند آزمایش تنفس هیدروژن امکان پذیر است. خوشبختانه، با تغییر سبک زندگی، انتخاب محصولات مناسب و در برخی موارد، استفاده از مکمل های آنزیمی، می توان به راحتی این اختلال را رفع کرد. در صورت اجبار به حذف شیر می توانید از داروخانه آنلاین دکتر شیما مکمل های غذایی مورد نیاز را سفارش دهید.
من دکتر شیما نظامی، پزشک داروساز و فارغ‌التحصیل دانشکده داروسازی علوم پزشکی مشهد هستم. از سال 1393 تا 1395 مسئول فنی بیمارستان دکتر شیخ، 1395 الی 1397 مسئول فنی داروخانه کلینیک ویژه بیمارستان قائم بوده ام و از 1397 تا کنون به عنوان موسس و مسئول فنی داروخانه شیما نظامی فعالیت کرده ام. سعی می کنم در مقالات آموزشی، اطلاعات مفید و کارآمدی در حوزه سلامت و داروها و مکمل های گوناگون به شما ارائه کنم.